ҚАЗІРГІ ҚАЗАҚСТАНДЫҚ ӘДЕБИ ЕРТЕГІЛЕРДІҢ АКСИОЛОГИЯСЫНДАҒЫ «БӨТЕН» КАТЕГОРИЯСЫ

Аңдатпа

Мақалада «Бөтен» дискурсының әртүрлі қырлары психоаналитикалық, деколониялдық және экологиялық теориялардың призмасы арқылы қарастырылады. Инициацияның лейтмотивтік мифологемасы және осы мифологемаға тән архетиптік дихотомия «өзіміз/бөтен» әдеби ертегілерде «Бөтеннің» дискурсын өзектендіруді болжайды. «Бөтенмен» кездесу  әрбір жеке адам үшін іргелі этикалық оқиға болып табылады. Бұл болмысты түсіну «Бөтеннің» алдында этикалық жауапкершіліктен басталатынын білдіреді. «Бөтен» субъектінің өзін-өзі тануы үшін де қажет (инициация кезеңінен сәтті өтуі үшін). Сонымен қатар, «Бөтен» тіл мен мәдениеттің символдық тәртібі арқылы адамның субъектісін қалыптастыруда маңызды рөл атқарады.

Негізгі түйінді ой ертегі кейіпкерлерінің этикалық және экзистенциалдық трансформациясын түсіну үшін маңызды болып табылатын бөтендікпен кездесудің мотивін талдауға аударылады. Зерттеу әдіснамасы Ж. Лаканның психоаналитикалық теориясын, деколониялдық әдеби зерттеулерді, феминистік әдеби сын мен экологиялық философияны қоса алғанда, көпсалалы перспективаларды біріктіреді. Лаканның теориясы «Бөтеннің» субъективтіліктің орталық элементі ретінде анықтайды алайда,  деколониялдық тәсіл билік дискурстарындағы шеттетілген дауыстардың басылуын зерттейді, ал феминистік сын әйелдерді «Бөтендер» ретінде анықтайтын патриархалдық нормаларды деконструкциялайды. Экофилософия «Бөтеннің» категориясын табиғи құбылыстарды қабылдауға дейін кеңейтеді, пантеистік дүниетанымды бейнелейді, оның контекстінде барлық тіршілік иелері құнды болып табылады.

Авторлар жаңа сана парадигмасы жағдайында қазіргі қазақстандық әдеби ертегілердің экологиялық сезімталдық пен антибилік дискурсы арқылы дәстүрлі теріс иерархияларды деконструкциялауды көрсетеді деген қорытындыға келеді. Бұл категориялар объектілік парадигмадан субъектілікке ауысуды көрсетеді, бұл табиғат пен адамдарды пайдаланылатын объектілер ретінде қарастырудан оларды белсенді болмыс субъектілері ретінде тануға көшу дегенді білдіреді. Осылайша, қазақстандық әдеби ертегі «Бөтеннің» дискурсын өзектендіре отырып, қазіргі аксиологиялық әлемнің қалыптасуына елеулі үлес қосады, теріс иерархияларды сыни тұрғыдан қайта ойластыруға ықпал етеді. Бұл әртүрлі қанау және теңсіздік нысандарын анықтауға және еңсеруге мүмкіндік береді, бұл әділ және инклюзивті қоғам құруға ықпал етеді.